Criminoloog Marieke Liem: 'Ernstig geweld verbijstert ons, maar ik wil het doorgronden'

'In mijn onderzoeken heb ik me vaak op het perspectief van de dader gericht, maar ik voer ook gesprekken met nabe­staanden. Er zijn verliezers aan alle kanten, zo zie ik het.’

Met haar man Jesper en hun dochters van zes en acht jaar woont criminologe Marieke Liem (39) in een licht en royaal huis in Den Haag. ‘Ruimte is ons kostbaarste bezit,’ vertelt ze. ‘Ik hou het huis daarom het liefst zo leeg mogelijk.’

Het zorgt voor een serene sfeer, waaruit Marieke de kalmte en kracht put die zij zo hard nodig heeft in haar dagelijkse werk. Ze is hoogleraar geweld en inter­venties en doet onderzoek naar dodelijk geweld zoals femicide, oftewel het ver­moorden van vrouwen, met als belang­rijke toevoeging: omdat ze vrouw zijn. Ze ziet het als haar missie om nuance aan te brengen in onze kijk op geweld.

Nouveau

‘Naast de ontbijttafel in mijn ouder­lijk huis stonden een encyclopedie en een woordenboek. Zo konden we in het smartphoneloze tijdperk snel even iets opzoeken tijdens de uitgebreide discussies die wij als gezin altijd met elkaar voerden. Of even kijken of het wel waar was wat de ander beweerde.

Mijn ouders waren allebei arts, mijn moeder daarbij ook jurist, en ze lazen heel veel. Ze hadden een brede inte­resse en namen niets voor waar aan. Ze gaven mij en mijn twee jongere broer­tjes dit mee: als je iets beweert, moet je het ook goed kunnen onderbouwen. En dat is me altijd bijgebleven, zeker in mijn werk als criminoloog.’

KUNSTZINNIG KIND

Dat ze zo’n opmerkelijke loopbaan zou volgen, lag tijdens haar jeugd helemaal niet voor de hand.

Nouveau

‘Ik was een kunstzin­nig kind. Ik schilderde veel, ik maakte allerlei dingen. Op mijn zestiende foto­grafeerde ik bijvoorbeeld lege, desolate landschappen in Zeeland, de provin­cie waarin ik ben opgegroeid.

Ik had allerlei kunstprojecten en wilde naar de kunstacademie, of kunstgeschiedenis studeren in Sevilla. Maar toen ik met die plannen aankwam bij mijn vader, was hij niet erg enthousiast.

Hij zei: ‘Probeer eerst eens iets anders.’ Ik ben toen naar het University College in Utrecht gegaan, een heel brede oplei­ding met allerlei vakken, waaronder sociale wetenschappen. Als bijvak deed ik kunstgeschiedenis.

Nouveau

Mijn fascinatie voor criminologie ontstond toen ik het vak forensische psychologie volgde. Daarbij draait het om het bestuderen van crimi­neel gedrag. Wat maakt dat mensen misdaden plegen? Wat me aantrok, is dat ik me kon bezighouden met het verklaren van dingen die op het eerste gezicht onverklaarbaar lijken.

Mensen neigen ernaar ernstige misdaden af te schilderen als monsterlijk­heden, maar dan ga je voorbij aan het feit dat er verklaringen zijn

Ernstig geweld verbijstert ons, maar in plaats van in die verbijstering te blijven hangen, moeten we juist proberen het te doorgronden. Mensen neigen ernaar ernstige misdaden af te schilderen als monsterlijk­heden, maar dan ga je voorbij aan het feit dat er verklaringen zijn. We zetten moordenaars weg als monsters, als de verpersoonlijking van het kwaad, maar het zijn vaak heel gewone mensen die dit doen en er is een verklaring voor hun gedrag.

Nouveau

Ik besloot criminologie te gaan studeren in Cambridge. Toen ik terugkwam in Nederland en wilde promoveren aan de Universiteit van Utrecht, zei mijn hoogleraar tegen me: ‘Ik heb hier een kast vol dossiers van kinderdodingen, zou je daarnaar willen kijken?’

Het ging om ouders – vaders, maar ook moeders – die hun eigen kinderen of stiefkinderen hadden gedood. Dat is natuurlijk een heel aan­grijpend onderwerp, maar juist in dit soort zaken is het goed om te zoeken naar het waarom.

Nouveau

Mensen hebben er allerlei ideeën bij, bijvoorbeeld dat zoiets alleen in ‘asociale’ gezinnen voorkomt. Maar dat bleek niet zo te zijn. Die moorden bleken de meest uit­eenlopende achtergronden te hebben en de daders waren geen beestachtige mensen.

Ik deed ook interviews met gevangenen die vastzaten vanwege een geweldsdelict en ik kreeg er oog voor dat aan daders net zo goed een tragiek kan kleven.’

VERDER DAN OOG OM OOG

'Dat besef werd versterkt toen ik een beurs kreeg om in de Verenigde Staten aan Harvard University onderzoek te doen naar de effecten van lange gevangenisstraffen op het leven van gevangenen.

Nouveau

Ik denk vaak terug aan die interviews. Ik kwam daar als jonge, witte Europese vrouw om interviews te doen met oudere, met name zwarte mannen met een totaal andere achter­grond dan ik. Ik herinner me een man die zo slecht ter been was dat hij met een rollator moest lopen, maar hij had toch enkelboeien om. Die oude mannen werden daar behan­deld als nummers, of beter gezegd: als beesten.

Straffen moet een doel hebben, toch?

Toen dacht ik: wat wil je met deze manier van straffen bereiken? Straffen moet een doel hebben, toch? Moet een straf een wraakactie zijn of streven we ernaar dat gevangenen kunnen terugkeren naar de maatschap­pij? We zijn nu toch wel verder dan het oog om oog, tand om tand-prin­cipe? Hoe langer iemand vastzit, hoe minder kans hij ooit nog maakt op een normaal leven.

Mijn vraag is: wanneer is genoeg genoeg? Extreem geweld is zo schokkend en daarom willen we het keihard bestraffen. Maar dan raken we de menselijke maat uit het oog. De werkelijkheid is dat er in onze samen­leving minder dodelijk geweld is dan ooit. We zijn veiliger dan ooit tevoren. Het moordcijfer in Nederland is sinds de jaren negentig gehalveerd.

Het is niet zo dat ik alleen mijn mond heb geopend en dat de gouden kippen binnenvlogen

Ik was zevenendertig toen ik hoogleraar werd. Dat is best jong, ja. Maar ik heb er hard voor gewerkt. Het is niet zo dat ik alleen mijn mond heb geopend en dat de gouden kippen binnenvlogen. Mensen zien niet de uren die erin zijn gaan zitten, de nachten en de weekends waarin ik heb doorgewerkt. Net als met alle andere dingen gaat het misschien om 20 procent aanleg en 80 procent hard werken.

Wat mij drijft is de interesse in mensen en de goede gesprekken die ik met hen voer. Ik vind de levens die mensen leiden, de dilemma’s waarmee zij wor­stelen, de dingen waarin zij geloven, oprecht interessant. Daar krijg ik echt energie van. Ik bestudeer heftige zaken, maar er treedt wel een soort van gewenning op.

Mijn eerste onderzoek had veel impact op me, later maken dingen minder indruk, maar ik voel me nog steeds bewogen. En dossiers doorspitten is natuurlijk heel anders, veel minder belastend, dan face to face met mensen praten en naar hun levensverhaal luiste­ ren. Dan moet ik actief afstand nemen.

In mijn onderzoeken heb ik me vaak op het perspectief van de dader gericht, maar ik voer ook gesprekken met nabe­staanden. Er zijn verliezers aan alle kanten, zo zie ik het.’

GEWELD IN RELATIES

‘De laatste tijd is er veel aandacht voor femicide. Ook in dat belangrijke debat heb ik geprobeerd nuance aan te brengen. Femicide is een relatief nieuw woord, het betekent het vermoorden van vrouwen omdat ze vrouw zijn.

Een klassiek voorbeeld is bijvoorbeeld een vrouw die lange tijd wordt mishandeld door haar man, uiteindelijk bij hem weg wil, iets wat hij niet kan verkroppen, waarna hij haar vermoordt. Femicide is een term die is ontstaan in Latijns-Ame­rika, waar dit soort moorden heel veel voorkomen. Met het woord wilde men meer aandacht vragen voor dit ernstige probleem.

Er worden in Nederland ongeveer veertig vrouwen per jaar vermoord en dat zijn er veertig te veel

Dat was heel goed, maar in West-Europa is de situatie anders. Daar ligt het moordcijfer veel lager. Er worden in Nederland ongeveer veertig vrouwen per jaar vermoord en dat zijn er veertig te veel.

Maar slechts een deel van die vrouwen was slachtoffer van haar man of ex-man. Het is niet altijd femicide als een vrouw wordt vermoord, er kan ook sprake zijn van een roofmoord of een drugsmoord, een moord tijdens een ruzie of uitgaansge­weld met dodelijke afloop. Lang niet altijd speelt vrouwenhaat een rol.

Geweld in relaties is een groot probleem

Ik vind dat je zo’n ernstig geweldmisdrijf niet goed kunt bestuderen als je geen oog hebt voor de verschillende situa­ties waarin vrouwen worden vermoord. Geweld in relaties is een groot probleem en juist daarom moeten we heel goed weten wat we nu eigenlijk bestuderen.

Mensen vragen me weleens of het vak van criminoloog niet belastend voor me is. Omdat ik me in mijn dagelijks werk bezighoud met uitzoeken waarom mensen andere mensen vermoorden. Maar ik kan je zeggen: ik slaap goed. Ik doe veel aan sport, ik fiets graag, ik hockey, ik loop hard. Daarin kan ik veel kwijt."

Dit interview heeft eerder in de printeditie van Nouveau gestaan (c) Nouveau / DPG Media 2022

Elke week het laatste nieuws ontvangen in je mailbox? Het beste van Nouveau.nl, Máxima en cultuur voor leuke vrouwen met stijl. Schrijf je in