Adriaan van Dis: 'Een ontwikkeld mens leest ook boeken waar hij het niet mee eens is'

Stop met de cancelcultuur, zoek het ongemak op.

Adriaan van Dis  kreeg vorige week een eredoctoraat van de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij hield er een pittige rede, waarin hij de cancelcultuur afkeurt en ervoor pleit een open blik en een lenige geest te houden. Een fragment:

"Zelf ben ik al flink bezig mijn taal op te schonen. Ik spreek niet meer over ontdekte landen, maar noem het landen die op de kaart zijn gezet. O wat ben ik woke. Hier spreekt een Gutmensch. Maar het gaat me niet om het willen deugen. Om ijdel met de laatste modes mee te gaan. Ik neem kennis van al die debatten om lenig van geest te blijven. Om me te vernieuwen. Te leren. Om geen vreemde in mijn eigen tijd te worden.

'Woke-aanhangers hebben gelijk als ze witte, zeven vinkjes mannen erop wijzen dat ze op allerlei fronten een voorsprong hebben'

Het is eigenbelang. Al besef ik al te goed dat deze houding een luxe is. Het hele begrip WOKE is trouwens vreselijk gepolariseerd. Overgewaaid uit de Verenigde Staten waar elk debat zo langzamerhand tot tweestrijd leidt. Woke-aanhangers hebben gelijk als ze witte, zeven vinkjes mannen erop wijzen dat ze op allerlei fronten een voorsprong hebben.

En daar proberen we nu in goed overleg een einde aan te maken. Woke-aanhangers wordt ook verweten de ‘cancelcultuur’ aan te hangen. Het verbieden van onwelgevallige woorden, boeken, films, het verwijderen van standbeelden of het ageren tegen straatnamen die herinneren aan houwdegens uit de koloniale tijd.

Maar aan conservatieve kant bestaat die cancelcultuur evenzeer. Op reformatorische scholen wordt de evolutietheorie niet onderwezen. Nederlandse uitgevers van lesboeken zwichten op grote schaal voor Christelijke censuur. Dus geen dinosaurussen op de school met de Bijbel.

In de Verenigde Staten weren honderden bibliotheken boeken over socialisme, marxisme en romans met seksueel expliciete scenes. Op scholen in Tennessee is het wereldwijd gelezen stripverhaal Maus van de Amerikaan Art Spiegelman verboden.

'En dan gaan de muizen ook nog naakt de gaskamer in. Wat een ongemak'

Deze graphic novel over de holocaust zou ongemak - discomfort- bij jonge lezers veroorzaken. Maus verbeeldt de overlevingsstrijd van Spiegelmans Poolse vader; een verhaal waarin de joden de muizen zijn, de Roma de motten en de katten de Duitsers. Maus toont gehangenen, het doden van kinderen… Er valt een vloek: goddamn. Een ‘ongepast woord’: Bitch. En dan gaan de muizen ook nog naakt de gaskamer in. Wat een ongemak.

Tennessee wil zijn kinderen zonder verwarring opvoeden! Zonder vloek en pijn. Vrij van boeken die een LGBTQiA+ levensstijl propageren of opruiende ideeën over kleur en ras. Volgens de American Library Association circuleert er in conservatieve kringen nu een lijst van driehonderd ernstig afgeraden en veelal verwijderde boeken.

'Iedereen mag zich laten inspireren door alle culturen en alles wat de wereld mooi, lelijk en lekker maakt'

Alles woke en wel, maar je kunt de levensstijl van witte conservatieven bezwaarlijk verbieden. En ze hebben ook geen ongelijk in hun kritiek op het begrip ‘culturele toe-eigening.’ Zoals een vrouw over een man mag schrijven en anders om, mogen kunstenaars, koks en modeontwerpers, zich ook laten inspireren door Afrika, Azië, ja, door alle culturen en alles wat de wereld mooi, lelijk en lekker maakt.

Extremen staan tegenover elkaar. De gematigden zwijgen. En waar staat de ideale lezer? De eeuwige student die de wereld wil verkennen en begrijpen… en die niet wegkijkt als de tijd te ingewikkeld wordt.

Lezen is een grenzeloze ervaring. Als lezer ben je wit, zwart, gemixt, man, vrouw, twijfelaar, slachtoffer en dader. Zonder “andermens” leed te stelen kunnen we wel degelijk een poging doen ons te verplaatsen in vernederende ervaringen.

'En toch is het meer dan boekenwijsheid. Je wordt uitgedaagd'

Met een beetje oefening kunnen we ons ook vereenzelvigen met de geplaagde natuur. De Noordzee. Een koraalrif. Luisteren naar de stemmen uit het parlement der dingen. Ik is een veelvoud. Verplaatsingskunde in de studiezaal. En toch is het meer dan boekenwijsheid. Je wordt uitgedaagd.

Durf ook schrijvers te lezen die standpunten huldigen die we liever afwijzen. Leer van het kwaad. Kijk het in de bek. Heel confronterend soms… Mark Twain gebruikt het n-woord meer dan 200 keer in Huckleberry Finn. Twain schreef als een van de eersten in de volkstaal, zijn personages spreken de lokale dialecten van de Zuidelijke Staten van Amerika. Twain was geen racist. Al is de toon soms bevoogdend, de aan slavernij ontvluchtte Jim is een volwaardig hoofdkarakter.

'We zouden het nu anders doen. Maar Twain schudde zijn lezers destijds wel wakker' 

We zouden het nu anders doen. Maar Twain schudde zijn lezers destijds wel wakker met zijn beschrijving van de mentaliteit in de Zuidelijke Staten en de omstandigheden waarin tot slaafgemaakten leefden. Als scholier maakte Tom Sawyer en Huck Finn op mij een overrompelende indruk. Toch is Mark Twain op veel als progressief bekendstaande universiteiten van de leeslijst verdwenen.

Maar misschien oordeel ik te licht en is het n-woord te onoverkomelijk voor zwarte studenten. Kennelijk zijn steeds meer studenten en docenten bang voor die confrontatie. Het klinkt mooi: de Universiteit als safe space - een veilige plek waar je niet geconfronteerd wordt met racistische en seksistische, transfobe uitspraken.

'Zou jezelf harnassen met kennis en inzicht niet beter werken?'

Maar biedt wegkijken en ontkennen bescherming? Zou jezelf harnassen met kennis en inzicht niet beter werken? We kunnen die safe spaces toch ook mentaal verbouwen tot places of discomfort - plekken waar je bewust de confrontatie met je eigen geloofsovertuiging en wereldbeeld aangaat. Waar je mag experimenteren. Fouten maken. Bang zijn. Wikken, wegen, je oordeel opschorten.

Plekken waar je vrij bent jezelf te zijn, of een ander, door je in te leven in fictieve personages. Heel oncomfortabel vaak, maar uiteindelijk verrijkend. Literatuur biedt die ruimte! Uiteindelijk kan de kennismaking met het vreemde en ongemakkelijke je ook inspireren. Maak er iets nieuws van. Zoals bijen honing maken door duizend bloemen uit te zuigen.

'Je hoeft je niet kleurloos aan te passen of je eigen mening af te zwakken'

Het verdragen van tegenstrijdigheden sterkt je karakter en betekent niet dat je met alle winden meewaait. Je hoeft je niet kleurloos aan te passen of je eigen mening af te zwakken. Dus geen enerzijds anderzijds, maar zelfonderzoek.

NRC-columnist Kiza Magendane - een politiek vluchteling uit Congo en nu een van de belangrijke essayisten in ons land -schrijft dat hij als ‘intellectuele nomade’ die 7 talen spreekt de neiging heeft om overal een symbolische spiegel mee te nemen. “Opdat wij in onze eigen reflectie de absurditeit van de ander terugzien, en aanvaarden dat we ons tot de ander te verhouden hebben, hoe gestoord hij ook mag zijn.”

'Je kan de Bijbel lezen zonder gelovig te worden. Marx maakt je niet tot communist'

En dat verhouden betekent niet wapens- en gas- en oliedeals afsluiten en de mensenrechten aan de laars lappen, maar in de spiegel kijken en leven met het besef van ons ongemak. Een ontwikkeld mens moet en kan ook boeken lezen waar hij het niet mee eens is. Je kan de Bijbel lezen zonder gelovig te worden. Marx maakt je niet tot communist. Het is juist de complexiteit die interessant is.

Alleen extremisten zien hun wereldbeeld als enig juiste. In die geest kunnen we de koloniale geschiedenis ook lezen als een boek. Het verhaal van landen verkennen en in bezit nemen bevat meer slechte dan goede bladzijden. Zwaard en kanon zegevieren. Eurocentrisme is doorgaans de toon.

Koninkrijken in Afrika werden vernietigd, taalgemeenschappen door koloniale landsgrenzen gescheiden, maar er werden ook tientallen orale talen opgetekend. Zo zijn er schatkamers vol doorvertelde verhalen op schrift gesteld die nu bijdragen tot de herstelde identiteit van ooit vernederde volken.

'Er zijn heilige plaatsen vernietigd en heilige plaatsen gerestaureerd'

Ja, westerse beschavingsziekten als griep en syfilis hebben gemeenschappen gedecimeerd; tegelijkertijd werden tropische ziekten bestreden. Er zijn heilige plaatsen vernietigd en heilige plaatsen gerestaureerd. Wreedheid en wetenschappelijke nieuwsgierigheid maakten onderdeel uit van dezelfde expeditie. Naast treuren om vernietigde natuur kunnen we ook Rumphius dankbaar zijn, de blinde botanicus die in de 17de eeuw onderzoek deed naar de flora, fauna en schelpen op de Molukken. Hij staat nog altijd als wassenbeeld in een vitrine van het Tropenmuseum.

'Ons brein is groot genoeg om met al die tegenstellingen om te gaan'

Je kunt de arrogantie van de zeevaarders verfoeien en tegelijk de getekende zeeslagen van Willem van de Velde bewonderen. We moeten van beide kennisnemen. Ons brein is groot genoeg om met al die tegenstellingen om te gaan. A mind is like a parachute. It doesn’t work when it is not open… Gevleugelde woorden van Frank Zappa. En die leende ze weer van een ander. Je kop openen voor andere culturen houdt de geest lenig."

De hele rede vind je op Radboud Universiteit

Foto's (c) Nouveau / DPG Media 2022

Elke week het laatste nieuws ontvangen in je mailbox? Het beste van Nouveau.nl, Máxima en cultuur voor leuke vrouwen met stijl. Schrijf je in