Vrije wil? Vergeet het maar, die bestaat niet

'Slagen is net zo min een keuze als falen.'

Om meteen met de deur in huis te vallen: de vrije wil, die alles mogelijk zou maken, bestaat niet. Erger, de vrije wil is een mythe die wordt misbruikt om macht, rijkdom en geluk te beschermen, waarschuwt filosoof Jurriën Hamer in het Algemeen Dagblad.

Jurriën Hamer neemt de handschoen op. In zijn boek Waarom schurken pech hebben en helden geluk presenteert hij zijn nieuwe filosofie van de vrije wil. Laten we onszelf niet langer voor de gek houden, aldus de filosoof. De vrije wil bestaat niet, heeft nooit bestaan. Waarom? ,,Omdat we een product zijn van onze genen, van onze geschiedenis en van onze omstandigheden'', zegt Hamer. Het is niet zo dat je alles kunt willen, dat als je maar echt wilt, alles mogelijk is. De mens kiest zijn wil niet zelf uit.

'Met de vrije wil in de hand kun je anderen ook de schuld geven'

Bovendien heeft de mythe gevaarlijke kantjes. ,,Ik kom vrije wil steeds tegen als een argument om de rechten van anderen te beperken en straf uit te delen. Om bijvoorbeeld te zeggen dat de asielzoekers die onze kant op komen daar zelf voor hebben gekozen'', zegt Jurriën Hamer (1988). ,,Met de vrije wil in de hand kun je anderen ook de schuld geven. Een rijk man hoeft een arme sloeber niet te helpen als de laatste zelf heeft gekozen voor zijn armoede.''

U presenteert een filosofie met een gestrekt been.

,,Dit is in de wetenschap geen opvallende positie om in te nemen. Er zijn tal van wetenschappers en filosofen die zeggen dat de vrije wil niet kan bestaan. Daar staat tegenover dat de vrije wil wel wordt geaccepteerd in de samenleving. Dat komt doordat sommigen er hun voordeel mee kunnen doen.

'Dit is van mij, ik heb dit gecreëerd, dit succes is bij mij begonnen'

De vrije wil, ingezet als een machtsinstrument om te kunnen zeggen 'dit is van mij, ik heb dit gecreëerd, dit succes is bij mij begonnen'. Deze mythe heeft de afgelopen dertig jaar zo'n grote vlucht genomen doordat er veel rijkdom bij een kleine groep is terechtgekomen. Die heeft er belang bij een claim te leggen op alles wat is bereikt, om dat te verdedigen.''

De vrije wil als machtsmiddel van een elite. Is zij daarom ook moeilijk te bestrijden?

,,Zeker. De krachten achter de vrije wil zijn sterk. Maar het is niet zo dat het wereldvreemd is om te zeggen dat de vrije wil er niet is. Er zijn genoeg tegenargumenten. Er is altijd een oorzaak, een voorgeschiedenis achter elke keuze die we maken. Kijk naar de consequenties ervan. Probeer die te doorgronden en te begrijpen.''

De vrije wil heeft dezer dagen een grote aanhang. Heeft u de tijdsgeest niet tegen?

,,Dat klopt. Maar toch zie je dat het mensen te gortig wordt. De verschillen in rijkdom worden zo gigantisch groot dat ook politici, beleidsmakers constateren dat er toch wel erg veel scheefgroei is. Ook in Nederland. Je hoort dat de harde prestatiesamenleving is doorgeschoten. Dat biedt een aanknopingspunt om het probleem aan te kaarten. Het wordt tijd voor een solidaire politiek.''

Wat bedoelt u daarmee?

,,Het moet niet zo zijn dat het in de discussies te veel draait om kansen en te weinig over uitkomsten. Bij veel ongelijkheid kun je zeggen dat meer mensen kansen moeten krijgen en die moeten grijpen.

'Het leven is in zekere mate altijd oneerlijk'

Maar het leven is in zekere mate altijd oneerlijk, omdat sommige mensen van huis uit meer voordeel meekrijgen dan anderen en dus betere keuzes maken. Daarom mag je, ook als je kansen laat lopen, nooit worden afgeschreven. Iedereen moet blijven meetellen. Te veel mensen hebben het gevoel dat ze worden buitengesloten, niet worden gehoord. Dat ze worden gestraft door de rest van de samenleving omdat ze hun kansen niet hebben gepakt.''

Voedt de elitaire claim op de vrije wil de polarisatie, complottheorieën en de roep om absolute vrijheid?

,,Het drama van polarisatie is dat je zo druk bezig bent de ander de schuld te geven dat je het zicht op de oorzaken van de problemen verliest. Je ziet het verhaal van de ander niet meer, snapt niet meer waar die ander vandaan komt.

'Ook de foute mening van de ander heeft een achtergrond'

Want ook de 'foute' mening van de ander heeft een achtergrond. Hij heeft immers geen vrije wil. Helaas schiet iedereen voortdurend in een reflex van vergelding. Dat zie je maatschappijbreed, zowel bij links als bij rechts. Er is een enorme neiging om de ander hard te straffen en 'uit te wissen'.''

Past hard straffen in de filosofie van de vrije wil?

,,Heel erg. Alle pijn die iemand met zijn 'vrije keuze' heeft veroorzaakt, willen we aan hem teruggeven. De simpelheid ervan is erg aantrekkelijk. Een straf geeft het idee dat het dan klaar is. De werkelijkheid is weerbarstiger. Verdien je wel altijd straf? Neem het voorbeeld van de leraar in Virginia, in 2000. Hij was een toonbeeld van deugdzaamheid. Maar plotseling wordt hij een viespeuk. Hij bezoekt bordelen, verzamelt kinderporno. Uiteindelijk stuurt de rechter hem naar de gevangenis, omdat als mensen een vrije wil hebben, zij de oorzaak zijn van hun handelingen. Dat de leraar beter had moeten weten. Maar wat blijkt, zijn wangedrag werd veroorzaakt door een hersentumor. Na een ingreep was hij de man van vroeger.''

U sluit uw pleidooi af met 'Ik weet niet of we ooit wijs zullen worden. Maar ik hoop het. Het zou mooi zijn als dat ons lot was'.

,,Als je zegt dat er geen vrije wil bestaat, lijkt het alsof je mensen iets magisch afpakt. Maar de magie van de mens is dat hij leeft in een gedetermineerde wereld. We doen allemaal ons best om iets van ons leven te maken, maar het leven wordt uiteindelijk bepaald door onze eigen voorgeschiedenis, het lot dat we meedragen.

'Niemand stampt zijn leven helemaal zelf uit de grond op basis van vrije wil'

Niemand stampt zijn leven helemaal zelf uit de grond op basis van vrije wil. Iedereen is in het leven geworpen met een genenpakket, met ouders en ervaringen die hem hebben geleid tot waar hij nu is. Als de zaken goed gaan, dan is dat niet je eigen verdienste. Kinderen, een mooi huwelijk, dat is mij gegeven. Daar heeft vrije wil niets mee van doen.''

Foto (c) Getty Images

Elke week het laatste nieuws ontvangen in je mailbox? Het beste van Nouveau.nl, Máxima en cultuur voor leuke vrouwen met stijl. Schrijf je in